Phố Khâm Thiên được nhớ đến nhiều nhất bởi sự kiện ném bom ác liệt của không quân Mỹ trong “Chiến dịch Linebacker II” vào đêm 26/12/1972. Khu phố này cũng là nơi tập trung nhiều cơ sở cách mạng bí mật, nơi ẩn náu của các chiến sĩ yêu nước. Trong đó số nhà 312 là một di tích đặc biệt, cùng YooLife tìm hiểu trong bài viết dưới đây.
Table of Contents
Toggle1. Ý nghĩa Đông Dương Cộng sản Đảng?
Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên mặc dù có xu hướng Cộng sản, nhưng chưa phải là một Đảng Cộng sản chính thức. Vấn đề là cứ kéo dài mãi tổ chức nửa đảng, nửa hội và cứ mang cái tên ‘Hội Thanh niên’ mãi hay cần ngay có một Đảng Cộng sản rõ rệt về danh nghĩa cũng như về thực chất?
Trong hai năm 1928 và 1929, các cuộc đình công của thợ thuyền dưới sự lãnh đạo của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên đã cho thấy sự lớn mạnh dần dần của giai cấp công nhân Việt Nam. Tại Bắc Kỳ, phong trào này phát triển mạnh mẽ hơn do khu vực này tập trung đông đảo lực lượng công nhân. Chính sự sôi nổi của phong trào đã tác động đến các cán bộ lãnh đạo tại đây trong việc thúc đẩy ý tưởng thành lập một đảng chính thức của giai cấp công nhân.
Trước bối cảnh đó, vào cuối năm 1928, Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên đã thành lập một ban trù bị tại Quảng Châu để chuẩn bị cho đại hội dự kiến tổ chức vào năm sau. Trong hội nghị trù bị, vấn đề tổ chức một Đảng Cộng sản đã được đưa ra thảo luận, nhưng không được thông qua do tồn tại bất đồng quan điểm giữa những người hoạt động trong nước và những lãnh đạo ở ngoài nước. Dù vậy, một số lãnh đạo cốt cán của Hội tại Bắc Kỳ vẫn kiên định với chủ trương thành lập Đảng Cộng sản, thể hiện quyết tâm cao trong việc xây dựng một tổ chức chính trị cho giai cấp công nhân.
Cuối tháng 3 năm 1929, những hội viên tiên tiến trong Kỳ bộ Bắc Kỳ của Việt Nam cách mạng thanh niên (tức Hội Việt Nam Thanh niên cách mạng đồng chí) đã họp tại số nhà 5D phố Hàm Long, thành lập chi bộ Cộng sản đầu tiên.

Vào tháng 3 năm 1929, một tiểu tổ cộng sản gồm 7 thành viên là Ngô Gia Tự, Trần Văn Cung, Trịnh Đình Cửu, Nguyễn Đức Cảnh, Đỗ Ngọc Du, Nguyễn Văn Tuân và Dương Hạc Đính được thành lập bí mật trong nội bộ Xứ ủy Bắc Kỳ của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên. Tiểu tổ này thừa nhận chương trình và điều lệ của Quốc tế Cộng sản, đồng thời dựa vào các tổ chức công nhân tại một số xí nghiệp lớn để chuẩn bị kế hoạch tiến tới việc thành lập Đảng Cộng sản.
Theo kế hoạch đề ra, nhóm đặc biệt chú trọng tập hợp những thành viên tích cực của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên, từng bước đưa họ vào tổ chức cộng sản. Đồng thời, họ vận động để các đại biểu thuộc nhóm mình được tham gia Đại hội của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên, nhằm đấu tranh cho mục tiêu thành lập Đảng Cộng sản. Kế hoạch của tiểu tổ đã thành công khi cả 4 đại biểu Bắc Kỳ được cử tham dự Đại hội đều là thành viên của nhóm này.
Ngày 1-5-1929, Đại hội đại biểu toàn quốc của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên được tổ chức tại Hương Cảng, với sự tham gia của 14 đại biểu đại diện cho các khu vực Bắc, Trung, Nam và Xiêm (Thái Lan). Thành phần đại biểu bao gồm: 2 đại biểu của Tổng bộ Thanh niên, 2 đại biểu của Thanh niên ở Xiêm, 4 đại biểu của Thanh niên Bắc Kỳ, 3 đại biểu của Thanh niên Nam Kỳ, và 3 đại biểu của Thanh niên Trung Kỳ.
Trước khi hội nghị khai mạc, đã xuất hiện sự phân hóa rõ rệt về hai quan điểm đối lập. Đoàn đại biểu Bắc Kỳ chủ trương giải tán Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên để thành lập một Đảng Cộng sản, nhấn mạnh vào việc xây dựng một tổ chức chính trị chính thức của giai cấp công nhân.
Trong khi đó, các đại biểu Trung, Nam Kỳ và Xiêm, cùng với ý kiến của Tổng bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên tại Quảng Châu, lại cho rằng nên duy trì Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên với một “nhân” cộng sản bên trong. Sự khác biệt này phản ánh các cách tiếp cận khác nhau về chiến lược và mục tiêu trong bối cảnh phong trào cách mạng đang dần phát triển.
Ngày 5-5-1929, trong phiên họp đầu tiên của Đại hội, đồng chí Ngô Gia Tự, Trưởng đoàn đại biểu Bắc Kỳ, đã nêu vấn đề và yêu cầu đưa việc thành lập Đảng Cộng sản vào chương trình nghị sự của Đại hội. Đề xuất này nhanh chóng làm bùng nổ cuộc tranh luận sôi nổi và gay gắt giữa các đại biểu.
Đồng chí Ngô Gia Tự trình bày trước Đại hội rằng hầu hết các tổ chức cơ sở và đoàn thể quần chúng của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên đều ủng hộ và tán thành việc thành lập một Đảng Cộng sản để thay thế Hội. Đồng chí nhấn mạnh rằng: “Nếu không thành lập ngay một Đảng Cộng sản, dù công khai hay bí mật, thì không thể tập hợp được quần chúng đấu tranh dưới ngọn cờ của giai cấp vô sản được.”
Tuy nhiên, đề xuất của đoàn đại biểu Bắc Kỳ đã không được Đại hội chấp nhận. Trước tình hình này, ba đại biểu Bắc Kỳ gồm Trần Văn Cung, Ngô Gia Tự và Nguyễn Văn Tuân đã quyết định “tuyên bố thoát ly Đại hội” và rời khỏi hội nghị ngay lập tức. Hành động này thể hiện sự kiên quyết của các đại biểu Bắc Kỳ trong việc thúc đẩy thành lập một tổ chức cách mạng của giai cấp công nhân.
Theo tài liệu của Sở Mật thám Đông Dương về Đông Dương Cộng sản Đảng, được trùm mật thám Đông Dương Louis Marty viết năm 1933, mật thám đã nắm bắt rõ tình hình hội nghị của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên khi đó. Marty ghi nhận rằng:
“Ngay từ những phiên họp đầu tiên, thế lực của Ủy ban chỉ đạo (tức Tổng bộ Thanh niên) đối với các đảng viên trong nước đã giảm sút đáng kể. Khi biểu quyết về điều lệ liên quan đến danh hiệu của đảng, Ủy ban chỉ đạo, gồm những đảng viên buộc phải hoạt động ở Trung Hoa và gặp nhiều khó khăn trong việc truyền bá tư tưởng cộng sản, đã kiên quyết từ chối đề nghị của ba đại diện quốc nội về việc đổi tên Hội “Thanh niên” thành “Đảng Cộng sản Đông Dương”. Vì đa số đại biểu khác cũng đồng tình với quan điểm của Ủy ban chỉ đạo, ba đại diện quốc nội đã tức giận, đóng sầm cửa và rời hội nghị. Sau sự kiện này, Đảng Thanh niên chỉ còn là một cái tên mang tính hình thức.”
Lời nhận định của Louis Marty phản ánh rõ ràng sự xung đột sâu sắc trong nội bộ Hội, cũng như tình trạng bất đồng giữa các thành viên quốc nội và lãnh đạo hải ngoại, đặc biệt liên quan đến định hướng và tương lai của phong trào cách mạng.
Mặc dù gặp phải những mâu thuẫn và sự rút lui của các đại biểu Bắc Kỳ, Đại hội vẫn tiếp tục diễn ra cho đến ngày 9-5. Trong thời gian này, Đại hội đã soạn thảo một bản tuyên ngôn, định ra cương lĩnh đấu tranh của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên và đề nghị Quốc tế Cộng sản công nhận Hội như một tổ chức chính thức.
Tuy nhiên, những văn kiện được thông qua tại Đại hội lần thứ nhất này lại không có giá trị lịch sử. Nguyên nhân là ngay sau Đại hội, Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên nhanh chóng tan rã và không còn hoạt động. Sự tan rã này phản ánh sự chuyển đổi mạnh mẽ trong phong trào cách mạng Việt Nam, đánh dấu sự kết thúc vai trò của Hội và mở ra một giai đoạn mới, nơi phong trào cách mạng được tổ chức dưới hình thức Đảng Cộng sản với đường lối chính trị rõ ràng hơn.
Từ đây, lịch sử cách mạng cận đại Việt Nam đã bước sang một giai đoạn mới, đánh dấu bước ngoặt quan trọng: Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên bị giải tán, nhường chỗ cho sự ra đời của các tổ chức cộng sản. Sự chuyển đổi này không chỉ phản ánh sự thay đổi trong tư duy và phương pháp tổ chức mà còn khẳng định nhu cầu cấp bách về một tổ chức cách mạng mang tính chất giai cấp rõ ràng, phù hợp với tình hình lịch sử.
Nhiều nhận định cho rằng, việc thành lập Đảng Cộng sản vào thời điểm này là đúng lúc, hợp thời, đáp ứng yêu cầu của phong trào công nhân và cách mạng Việt Nam.
2. Ý nghĩa lịch sử số 312 phố Khâm Thiên
Di tích nhà số 312 phố Khâm Thiên, nơi thành lập Đông Dương Cộng sản Đảng hiện nay thuộc phường Thổ Quan, quận Đống Đa, Hà Nội.
Ngày 17-6-1929, hơn 20 đại biểu các tổ chức cơ sở đảng ở miền Bắc họp Đại hội tại nhà số 312 phố Khâm Thiên, Hà Nội. Đại hội tán thành hành động của đoàn đại biểu Bắc Kỳ tại Đại hội trước đó và thống nhất kế hoạch xúc tiến việc thành lập Đảng Cộng sản Đông Dương.
Theo kế hoạch, Đảng sẽ lấy tên là Đảng Cộng sản Đông Dương, đồng thời bầu Ban Chấp hành lâm thời. Ban Chấp hành này sẽ chỉ định Bí thư Tỉnh ủy và các Ủy viên phụ trách các địa phương, và tiến hành thảo luận về Chính cương và Điều lệ Đảng dựa trên chương trình và điều lệ của Quốc tế Cộng sản.
Đặc biệt, trong dịp này, Đảng Cộng sản Đông Dương cũng phát hành một bản tuyên ngôn quan trọng, trình bày nhiệm vụ của cách mạng Đông Dương trong giai đoạn hiện tại, khẳng định vai trò lãnh đạo của Đảng và tuyên bố giải tán Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên. Quyết định này đánh dấu sự chuyển giao hoàn toàn từ một tổ chức thanh niên cách mạng sang một Đảng chính thức, có tổ chức, có đường lối rõ ràng và có tầm ảnh hưởng sâu rộng hơn trong phong trào cách mạng Việt Nam.

Ngoài tổ chức đảng ra, các hội quần chúng cũng được xúc tiến thành lập với những điều lệ riêng. Báo “Búa Liềm” là cơ quan ngôn luận, tuyên truyền chính thức của Đảng và xuất bản tạp chí “Công hội đỏ” chuyên về vận động công nhân. Chính vì chủ trương kịp thời và có cơ sở từ trước, nên trong một thời gian ngắn, Đông Dương Cộng sản Đảng đã thu hút được hầu hết những phần tử tích cực của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên tại Bắc Kỳ, cả một số đảng viên Tân Việt ở Trung Kỳ.

3. Tham quan di tích lịch sử số 312 phố Khâm Thiên
Tải ứng dụng YooLife trên thiết bị di động của mình để có thể tham quan toàn bộ không gian ảo hoá!
Khi tham quan di tích này, du khách sẽ được tìm hiểu về không gian diễn ra các cuộc họp quan trọng của các đại biểu cộng sản Bắc Kỳ, cũng như được nghe kể về các sự kiện, những người lãnh đạo quan trọng có mặt tại đây như Ngô Gia Tự, Trần Văn Cung, Nguyễn Văn Tuân và những ảnh hưởng sâu rộng của quyết định thành lập Đảng Cộng sản Đông Dương đối với lịch sử cách mạng Việt Nam.
Dù hiện nay khu vực này không còn giữ nguyên vẹn hình dáng của thời kỳ lịch sử đó, nhưng các biển báo, thông tin lịch sử và một số công trình kỷ niệm vẫn giúp du khách hình dung được sự quan trọng của địa điểm này trong quá trình hình thành và phát triển của Đảng Cộng sản Việt Nam.
Tham quan di tích để hiểu địa điểm lịch sử, là cơ hội để chiêm nghiệm về những nỗ lực không ngừng nghỉ của các thế hệ cách mạng trong việc đấu tranh giành độc lập cho dân tộc.