Giáo sư Trần Đại Nghĩa (sinh ngày 13/09/1913 – mất ngày 9/08/1997) là nhà bác học quân sự kiệt xuất, vị tướng trí tuệ của Quân đội nhân dân Việt Nam. Ông là người đặt nền móng cho ngành khoa học kỹ thuật quân sự và công nghiệp quốc phòng Việt Nam. Qua bài viết dưới đây giúp bạn hiểu rõ hơn về cuộc đời và sự nghiệp của giáo sư Trần Đại Nghĩa.
Thân thế và tuổi thơ của Trần Đại Nghĩa
Thiếu tướng, Giáo sư, Viện sĩ, Anh hùng Lao động Trần Đại Nghĩa, tên thật là Phạm Quang Lễ – sinh ngày 13/9/1913 trong một gia đình nhà giáo nghèo tại xã Chính Hiệp (nay là xã Hòa Hiệp, huyện Tam Bình, tỉnh Vĩnh Long). Mồ côi cha từ năm lên 7 tuổi, ông lớn lên trong vòng tay tảo tần của mẹ và chị gái.
Ngay từ thuở nhỏ, Phạm Quang Lễ đã bộc lộ chất thông minh và nghị lực. Năm 1933, ông xuất sắc đỗ đầu cả hai tấm bằng Tú tài Việt và Tú tài Tây – một thành tích hiếm có vào thời điểm ấy. Thế nhưng, hoàn cảnh gia đình khó khăn không có tiền ra Hà Nội học tiếp, ông chấp nhận ở lại quê, đi làm để phụ giúp mẹ và chị, đồng thời âm thầm nuôi dưỡng khát vọng vươn lên.
Dù không được đến trường nhưng trong thời gian này, ông vẫn tự học, thậm chí tìm tòi nghiên cứu thêm cả về luật pháp – minh chứng rõ ràng cho tinh thần vượt khó và quyết tâm không khuất phục trước hoàn cảnh.
Thân thế và tuổi thơ của Trần Đại Nghĩa
Hành trình du học và đỉnh cao tri thức tại châu Âu
Từ miền quê Vĩnh Long, giáo sư Trần Đại Nghĩa đã vươn tới khát vọng chinh phục đỉnh cao tri thức. Chuyến du học tại Pháp chính là bước ngoặt lớn mở ra hành trình trở thành một nhà khoa học tầm vóc quốc tế.
Những năm tháng học tập tại Pháp – Đức
Tháng 9 năm 1935, Phạm Quang Lễ sang Pháp du học mang theo khát vọng vươn tới đỉnh cao khoa học kỹ thuật, đặc biệt trong lĩnh vực chế tạo vũ khí. Ông theo học và tốt nghiệp tại nhiều trường danh tiếng như Đại học Bách khoa, Đại học Mỏ, Đại học Điện, Sorbonne, Cầu đường Paris và Học viện Kỹ thuật Hàng không.
Những năm tháng học tập ấy đã trang bị cho ông nền tảng tri thức sâu rộng và toàn diện. Đây cũng là bước chuẩn bị quan trọng cho vai trò của ông sau này trong lĩnh vực kỹ thuật quân sự.
Từ năm 1939, ông bắt đầu làm việc tại các nhà máy công nghiệp lớn ở Pháp như điện khí Thomson và xưởng sản xuất máy bay. Năm 1942, ông sang Đức tham gia nghiên cứu tại Nhà máy chế tạo máy bay Halle và Viện nghiên cứu kỹ thuật hàng không.
Sau đó, ông trở lại Pháp tiếp tục làm việc cho Công ty SudAvion và các hãng hàng không khác. Dù sống xa quê, ông vẫn gắn bó với cộng đồng người Việt, tích cực hoạt động trong Hội Việt Nam Ái hữu tại Pháp.
Những năm tháng học tập tại Pháp – Đức
Chọn quay về Tổ quốc thay vì ở lại phương Tây
Trong những năm tháng học tập và làm việc tại châu Âu, Phạm Quang Lễ đã nghiên cứu, tích lũy kiến thức về chế tạo vũ khí với một mục tiêu duy nhất ‘trở về phục vụ đất nước”. Đến năm 1946, sau 11 năm miệt mài, ông đã ghi chép được hơn 30.000 trang tài liệu quý giá về vũ khí và kỹ thuật quân sự.
Tháng 9 năm 1946, trong buổi gặp gỡ với các trí thức Việt Nam tại Pháp, lời kêu gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khơi dậy trong ông ngọn lửa cống hiến: “ Nước ta còn nghèo vì 80 năm bị đế quốc bóc lột, chiếm đóng. Đồng bào Nam Bộ giờ đây còn đổ máu. Chúng ta còn gian khổ chiến đấu nhiều chứ chưa được sung sướng ngay đâu. Các chú về nước chính là để phục vụ Tổ quốc, phục vụ đồng bào…”. Không chút do dự, ông cùng nhiều trí thức khác từ bỏ cuộc sống cao sang, chọn con đường trở về giữa muôn trùng gian khó.
Ngày 5 tháng 12 năm 1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh trực tiếp giao cho ông trọng trách Cục trưởng Cục Quân giới và đặt cho ông bí danh với tên “Trần Đại Nghĩa” mở đầu một hành trình phụng sự vĩ đại bằng khoa học và lòng yêu nước sắt son.
Trần Đại Nghĩa – người đặt nền móng cho ngành công nghiệp quốc phòng Việt Nam
Sau những năm tháng kháng chiến đầy gian khó, đất nước bước vào giai đoạn xây dựng những trụ cột vững chắc để bảo vệ thành quả cách mạng. Kỹ sư Trần Đại Nghĩa được trao trọng trách mở ra nền móng cho ngành công nghiệp quốc phòng, nhiệm vụ lớn lao gắn liền với vận mệnh dân tộc.
Trưởng ban chế tạo vũ khí trong kháng chiến chống Pháp
Ngay sau khi trở về, kỹ sư Phạm Quang Lễ (nay mang tên Trần Đại Nghĩa) không chọn giây phút nghỉ ngơi. Ngày 27/10/1946, chỉ 7 ngày sau khi đặt chân lên đất Việt, ông được Chủ tịch Hồ Chí Minh trực tiếp giao nhiệm vụ lên Thái Nguyên, bắt tay nghiên cứu chế tạo vũ khí phục vụ kháng chiến.
Các dấu mốc tiêu biểu trong hành trình chế tạo vũ khí của ông:
- Tháng 11/1946: Ông cùng các cộng sự bắt đầu chế tạo súng chống tăng dựa trên mẫu Bazooka của Mỹ, sử dụng hai viên đạn do GS Tạ Quang Bửu cung cấp.
- Tháng 2/1947: Cuộc thử nghiệm súng Bazooka thành công. Đạn xuyên sâu tới 75cm tường gạch ngang với đạn gốc của Mỹ khiến quân Pháp hoảng sợ trước sức mạnh vũ khí Việt tự chế.
- Giai đoạn 1948–1949: Tiếp tục đẩy mạnh nghiên cứu, ông chế tạo thành công súng không giật SKZ nặng 20kg, đầu đạn lõm có khả năng xuyên phá các công sự kiên cố của địch.
- Cuối thập niên 1940: Để mở rộng khả năng tấn công, ông phát triển bom bay theo nguyên lý của loại V1, V2 do Đức sản xuất.
Trần Đại Nghĩa – người đặt nền móng cho ngành công nghiệp quốc phòng Việt Nam
Góp phần vào chiến thắng Điện Biên Phủ
Những sáng chế vũ khí do kỹ sư Trần Đại Nghĩa chủ trì chế tạo đã trở thành nền tảng quan trọng cho sức mạnh chiến đấu của quân đội Việt Nam trong kháng chiến chống thực dân Pháp. Mỗi sản phẩm ra đời đều được nghiên cứu tỉ mỉ, phù hợp với điều kiện chiến đấu gian khổ của bộ đội ta.
Những vũ khí ấy đã hiện diện trong hầu hết các trận đánh then chốt như chiến dịch Biên giới Thu – Đông 1947, chiến dịch Nghĩa Lộ 1948, chiến dịch Đường số 3 (Bắc Kạn) 1948… Từ Việt Bắc đến vùng rừng núi Tây Bắc tạo nên sức bật quyết liệt giúp các đơn vị chủ lực giành thế chủ động trước kẻ thù.
Đỉnh cao của hành trình ấy chính là chiến dịch Điện Biên Phủ năm 1954. Trong những trận địa pháo rung chuyển lòng chảo Mường Thanh, các loại súng, đạn pháo do người Việt Nam tự nghiên cứu chế tạo đã chứng minh giá trị chiến lược góp phần làm nên thế trận áp đảo.
Sức mạnh ấy đã cùng quân dân ta viết nên chiến thắng Điện Biên Phủ “lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu”. Chiến thắng buộc thực dân Pháp phải ký Hiệp định Genève mở ra bước ngoặt lịch sử, khẳng định trí tuệ và ý chí tự cường của dân tộc Việt Nam.
Đóng góp to lớn trong giáo dục – khoa học – công nghệ Việt Nam
Sau những năm tháng cống hiến trên chiến trường, giáo sư Trần Đại Nghĩa tiếp tục dành trọn tâm huyết cho sự nghiệp phát triển giáo dục, khoa học và công nghệ nước nhà. Những quyết sách, công trình và định hướng do ông khởi xướng đã đặt nền móng cho nhiều lĩnh vực then chốt, mở ra cơ hội vươn lên cho cả một thế hệ trí thức Việt Nam.
Người sáng lập và phát triển các trường đại học kỹ thuật
Với tầm nhìn chiến lược và khát vọng xây dựng đội ngũ trí thức cho đất nước, Giáo sư, Viện sĩ Phạm Quang Lễ đã để lại dấu ấn sâu sắc trong lĩnh vực giáo dục kỹ thuật. Trên cương vị Viện trưởng Viện Kỹ thuật Quân sự, ông từng bước xây dựng hệ thống đào tạo nhân lực chất lượng cao, phục vụ trực tiếp cho nhiệm vụ củng cố quốc phòng trong giai đoạn đất nước còn nhiều gian khó.
Không dừng lại ở đó, ông còn là Hiệu trưởng đầu tiên của Trường Đại học Bách khoa Hà Nội – trường đại học khoa học, kỹ thuật và công nghệ đầu tiên của Việt Nam. Chính tại nơi này, ông đặt nền móng cho sự nghiệp đào tạo kỹ sư, nhà khoa học và cán bộ xây dựng đất nước sau chiến tranh.
Đánh giá về những đóng góp to lớn ấy, Trung tướng Nguyễn Châu Thanh từng nhận định: “Trần Đại Nghĩa là một trong những người tham gia đặt móng xây nền, góp phần làm nên kỳ tích của kỹ thuật quân sự Việt Nam. Ông còn là vị tướng ở tuổi 35, một trong 11 vị tướng được phong tặng đầu tiên năm 1948, một trong 7 Anh hùng được phong tặng năm 1952…Nét nổi bật nhất của ông là tấm lòng nhân hậu, khoáng đạt, đầy tình người. Đó cũng là phẩm chất của người Nam Bộ.”
Đóng góp to lớn trong giáo dục – khoa học – công nghệ Việt Nam
Các cương vị quan trọng khác
Với đóng góp và tài năng của Viện sĩ Trần Đại Nghĩa đã được Đảng và Nhà nước tin tưởng giao phó nhiều trọng trách ở cả lĩnh vực quân sự, khoa học và quản lý nhà nước. Mỗi vị trí ông đảm nhận đều góp phần tạo ra những chuyển biến mạnh mẽ để lại dấu ấn sâu đậm trong quá trình xây dựng và phát triển đất nước.
- Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học Nhà nước trực tiếp hoạch định các chiến lược quan trọng về khoa học – công nghệ quốc gia.
- Đại biểu Quốc hội – đại diện tiếng nói của nhân dân tại cơ quan quyền lực cao nhất của đất nước.
- Viện sĩ Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô, một sự ghi nhận quốc tế đối với tài năng và đóng góp của ông.
- Trong quân đội, ông từng đảm nhiệm các chức vụ: Cục trưởng Cục Quân giới, Cục trưởng Cục Pháo binh, Phó Chủ nhiệm Tổng cục Hậu cần, Phó Chủ nhiệm Tổng cục Kỹ thuật – những vị trí có vai trò trực tiếp đến sức mạnh chiến đấu của quân đội nhân dân Việt Nam.
Bằng sự tận tâm và tầm nhìn chiến lược, Trần Đại Nghĩa đã để lại dấu ấn trên nhiều lĩnh vực khác nhau, khẳng định vai trò của một nhà lãnh đạo lớn, một nhà khoa học trọn đời cống hiến cho đất nước.
Những vinh danh và di sản để lại
Tên tuổi của Giáo sư, Viện sĩ Trần Đại Nghĩa đã đi vào lịch sử như một biểu tượng của trí tuệ và lòng tận hiến cho Tổ quốc. Những cống hiến to lớn của ông được ghi nhận bằng nhiều phần thưởng cao quý và để lại di sản trường tồn, tiếp tục truyền cảm hứng cho các thế hệ người Việt Nam hôm nay và mai sau.
Giải thưởng, huân chương và danh hiệu
Những cống hiến phi thường của Giáo sư, Viện sĩ Phạm Quang Lễ cho khoa học và Tổ quốc đã được ghi nhận bằng những phần thưởng cao quý nhất. Ông được trao danh hiệu Anh hùng Lao động khẳng định vai trò của một trí thức lớn đã dành trọn cuộc đời để phụng sự đất nước.
Bên cạnh đó, ông còn vinh dự đón nhận Huân chương Hồ Chí Minh, phần thưởng cao quý của Nhà nước Việt Nam dành cho những cá nhân có công lao đặc biệt xuất sắc. Đây là sự tôn vinh cho một cuộc đời cống hiến không ngừng nghỉ vì độc lập dân tộc và sự phát triển của nền khoa học nước nhà.
Để tri ân và gìn giữ tên tuổi của ông, nhiều con đường, trường học, giải thưởng khoa học – công nghệ trên khắp cả nước đã được đặt theo tên Trần Đại Nghĩa.
Di sản tinh thần và cảm hứng yêu nước
Cuộc đời Trần Đại Nghĩa là tấm gương sáng về “trí thức hành động vì dân tộc”. Ông đã từ bỏ điều kiện sống đầy đủ ở nước ngoài để trở về quê hương kháng chiến, dâng hiến toàn bộ tri thức và sức lực cho sự nghiệp độc lập của đất nước.
Phẩm chất cao đẹp của giáo sư, viện sĩ Trần Đại Nghĩa còn được tôn vinh và lan tỏa trong ngày kỷ niệm sinh nhật 110 năm (13/9/1913 – 13/9/2023) tổ chức tại Trường Đại học Sư phạm Kỹ thuật Vĩnh Long.
Chương trình do Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy phối hợp cùng Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Sở Giáo dục và Đào tạo, Tỉnh đoàn Vĩnh Long và Liên hiệp các Hội Khoa học – Kỹ thuật tỉnh thực hiện, với sự tham dự của hai người con Giáo sư Trần Đại Nghĩa cùng hơn 1.000 đoàn viên, thanh niên, học sinh, sinh viên trên địa bàn.
Tại sự kiện, các đại biểu và đoàn viên thanh niên, học sinh, sinh viên đã được xem những hình ảnh quý, phim tư liệu xúc động về cuộc đời và sự nghiệp vĩ đại của Giáo sư, Viện sĩ Trần Đại Nghĩa.
Di sản quý giá nhất mà ông để lại chính là cảm hứng sống và cống hiến. Với thế hệ trí thức trẻ Việt Nam hôm nay, hình ảnh giáo sư Trần Đại Nghĩa không chỉ là tên tuổi trong sách sử mà còn là hình mẫu về khát vọng cống hiến, tinh thần tự lực và trách nhiệm với Tổ quốc.
Tại sự kiện, các đại biểu và đoàn viên thanh niên, học sinh, sinh viên đã được xem những hình ảnh quý
Giáo sư Trần Đại Nghĩa trong lòng nhân dân và lịch sử dân tộc
Hình ảnh Giáo sư, Viện sĩ Trần Đại Nghĩa đã in đậm trong ký ức của nhiều thế hệ người Việt Nam. Từ những trang sách giáo khoa Tiếng Việt quen thuộc cho đến các bộ phim tài liệu lịch sử, ông hiện lên với dáng vẻ giản dị, kiên cường, bất khuất trước muôn vàn khó khăn của thời cuộc
Nhiều trích dẫn về ông cũng đã trở thành những câu nói đầy sức lay động. Nhà nghiên cứu Cao Tự Thanh từng đề tặng Trần Đại Nghĩa câu đối thấm đẫm tự hào dân tộc:
“Theo nghĩa lớn, trổ tài cao, người sau mộ đức
Chế súng ta, trừ giặc mạnh, sử nước lưu danh.”
Những hình ảnh và câu chữ ấy không chỉ tôn vinh người mà còn nhắc nhở hậu thế về giá trị của trí tuệ, lòng tận hiến và tinh thần yêu nước. Chính những phẩm chất đó đã làm nên một biểu tượng bất tử trong lịch sử dân tộc Việt Nam.
Cuộc đời và sự nghiệp của Thiếu tướng, Viện sĩ, Anh hùng Lao động, Giáo sư Trần Đại Nghĩa là tấm gương về lòng yêu nước, lý tưởng sống cao đẹp và sự cống hiến trọn vẹn cho dân tộc. Những thành tựu ấy trở thành di sản quý giá, truyền cảm hứng để các thế hệ cán bộ khoa học – công nghệ hôm nay tiếp bước, nỗ lực sáng tạo vì một Việt Nam ngày càng hùng cường.
